Lý thuyết xã hội là gì? Các nghiên cứu khoa học về Lý thuyết xã hội

Định nghĩa lý thuyết xã hội

Lý thuyết xã hội là tập hợp các khái niệm, mô hình và nguyên lý được xây dựng để giải thích, phân tích và dự đoán các hiện tượng xã hội. Đây là công cụ lý luận nền tảng của khoa học xã hội, cho phép nhà nghiên cứu hiểu rõ các cơ chế vận hành của xã hội, từ hành vi cá nhân đến các cấu trúc tổ chức và thiết chế xã hội. Lý thuyết xã hội không chỉ phản ánh thực tại mà còn giúp hình thành các giả thuyết để kiểm chứng bằng phương pháp khoa học.

Khác với các định luật tự nhiên có tính ổn định và phổ quát cao, lý thuyết xã hội thường có tính diễn giải, gắn liền với bối cảnh lịch sử, văn hóa và ý thức hệ. Một lý thuyết xã hội có thể mang tính chất phản tư, phê phán và được phát triển không ngừng thông qua tranh luận học thuật. Các lý thuyết này giúp nhà nghiên cứu xác định vấn đề, lựa chọn khung phân tích và diễn giải dữ liệu theo cách có hệ thống.

Lý thuyết xã hội tồn tại song song với thực tiễn xã hội: vừa được hình thành từ thực tiễn, vừa quay trở lại tác động đến cách con người hiểu và can thiệp vào xã hội. Vì thế, lý thuyết không chỉ là nền tảng phân tích mà còn là một công cụ để định hình các hành động xã hội, chính sách công và chiến lược phát triển cộng đồng.

Chức năng và vai trò của lý thuyết xã hội

Lý thuyết xã hội đóng vai trò chỉ dẫn trong mọi hoạt động nghiên cứu xã hội. Nó giúp cấu trúc hóa tư duy, xác định vấn đề cần phân tích và đề xuất các mối quan hệ giữa các hiện tượng. Nhờ đó, quá trình quan sát và phân tích thực nghiệm được định hướng rõ ràng, không rơi vào trạng thái mô tả cảm tính.

Lý thuyết xã hội có một số chức năng cốt lõi sau:

• Giải thích: đưa ra lời giải cho các hiện tượng xã hội như phân tầng, di cư, tội phạm, bất bình đẳng giới, chuyển đổi giá trị,...
• Dự đoán: mô hình hóa xu hướng vận động xã hội dựa trên cấu trúc, hành vi, hoặc xung đột xã hội.
• Hướng dẫn: cung cấp nền tảng lý luận để thiết kế nghiên cứu, thu thập và phân tích dữ liệu.
• Phê phán: chất vấn các giả định hiện có, chỉ ra các hình thức quyền lực ẩn giấu và thúc đẩy cải cách xã hội.

Mỗi trường phái lý thuyết sẽ nhấn mạnh vai trò khác nhau. Trong khi chủ nghĩa chức năng tập trung vào sự ổn định và điều chỉnh, thì các lý thuyết phê phán lại nhấn mạnh sự xung đột, bất công và tái cấu trúc xã hội.

Bảng sau minh họa mối liên hệ giữa chức năng lý thuyết và mục tiêu nghiên cứu:

Chức năng lý thuyết	Mục tiêu nghiên cứu tương ứng
Giải thích	Tìm nguyên nhân và cơ chế vận hành của hiện tượng xã hội
Dự đoán	Mô hình hóa xu hướng xã hội hoặc hành vi trong tương lai
Hướng dẫn	Chọn khung phân tích và công cụ đo lường
Phê phán	Đánh giá hệ thống hiện hành và đề xuất cải biến

Tiến trình hình thành và phát triển lý thuyết xã hội

Lý thuyết xã hội không phải là sản phẩm tĩnh mà là kết quả của một tiến trình phát triển lâu dài và phức tạp, chịu ảnh hưởng từ sự thay đổi trong xã hội và trong chính giới học thuật. Từ thế kỷ XVIII, các tư tưởng về tự do, tiến bộ và bình đẳng trong thời kỳ Khai sáng đã mở đường cho các lý thuyết xã hội đầu tiên hình thành.

Đến thế kỷ XIX, xã hội học trở thành một ngành khoa học độc lập với ba nhà sáng lập chủ chốt: Karl Marx, Max Weber và Émile Durkheim. Mỗi người đưa ra một cách tiếp cận riêng về xã hội: Marx tập trung vào cấu trúc kinh tế và xung đột giai cấp, Durkheim nhấn mạnh trật tự và các thiết chế xã hội, còn Weber chú trọng tới hành động có ý nghĩa và ảnh hưởng của văn hóa lên hành vi xã hội.

Sang thế kỷ XX và XXI, lý thuyết xã hội tiếp tục phát triển theo nhiều nhánh mới như chủ nghĩa cấu trúc, hậu cấu trúc, chủ nghĩa nữ quyền, lý thuyết toàn cầu hóa, lý thuyết hậu thực dân, và các hướng tiếp cận xuyên ngành. Những làn sóng lý thuyết này phản ánh sự đa dạng hóa trong cách hiểu và lý giải về xã hội hiện đại, đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa, bất bình đẳng, khủng hoảng sinh thái và chuyển đổi công nghệ sâu rộng.

Phân loại các trường phái lý thuyết xã hội

Các trường phái lý thuyết xã hội được phân loại theo nhiều tiêu chí, trong đó phổ biến nhất là theo cấp độ phân tích và định hướng tư tưởng. Mỗi trường phái phản ánh cách tiếp cận riêng biệt về cơ cấu xã hội, tác nhân xã hội và quan hệ giữa cá nhân và hệ thống.

Theo cấp độ phân tích, có thể chia thành:

• Vĩ mô: nghiên cứu xã hội từ góc độ toàn thể, tập trung vào cấu trúc, thể chế và hệ thống xã hội (ví dụ: chủ nghĩa Mác, lý thuyết chức năng).
• Vi mô: nghiên cứu tương tác cá nhân và biểu tượng xã hội trong đời sống hàng ngày (ví dụ: tương tác biểu tượng, hiện tượng học).
• Trung mô: phân tích các thiết chế cụ thể như gia đình, trường học, doanh nghiệp, mang tính kết nối giữa vĩ mô và vi mô.

Bảng dưới đây so sánh các trường phái theo hướng tiếp cận:

Trường phái	Góc nhìn	Tiêu biểu
Cấu trúc - chức năng	Xã hội là hệ thống ổn định	Émile Durkheim, Talcott Parsons
Xung đột	Xã hội là sự đấu tranh giữa các nhóm	Karl Marx, Ralf Dahrendorf
Tương tác biểu tượng	Ý nghĩa xuất hiện qua tương tác	George H. Mead, Herbert Blumer
Phê phán	Chất vấn quyền lực, ý thức hệ	Jürgen Habermas, Michel Foucault

Việc phân loại giúp người nghiên cứu chọn khung lý thuyết phù hợp với mục tiêu phân tích, đồng thời mở rộng khả năng đối thoại giữa các quan điểm khác nhau trong xã hội học hiện đại.

Các lý thuyết xã hội kinh điển

Các lý thuyết xã hội kinh điển là nền tảng hình thành tư duy xã hội học hiện đại. Chúng phản ánh những nỗ lực đầu tiên trong việc xây dựng hệ thống lý luận để lý giải xã hội theo cách khoa học, vượt qua các giải thích tôn giáo hay duy tâm truyền thống. Dù ra đời trong bối cảnh thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX, những lý thuyết này vẫn có sức ảnh hưởng sâu rộng đến nghiên cứu và giảng dạy trong khoa học xã hội đương đại.

Karl Marx với lý thuyết xung đột giai cấp đã đặt nền móng cho các phân tích về bất bình đẳng xã hội, quyền lực và sự tái sản xuất cấu trúc giai cấp. Ông cho rằng xã hội vận hành dựa trên sự mâu thuẫn giữa các nhóm lợi ích, đặc biệt là giữa giai cấp thống trị và bị trị. Theo Marx, biến động xã hội là hệ quả tất yếu của xung đột kinh tế và sự phân phối không đều tư liệu sản xuất.

Émile Durkheim đại diện cho hướng tiếp cận cấu trúc – chức năng. Ông nghiên cứu xã hội như một hệ thống có tổ chức, nơi mỗi phần có chức năng riêng nhằm duy trì ổn định chung. Quan điểm này được thể hiện rõ qua khái niệm "đoàn kết cơ học" và "đoàn kết hữu cơ", giải thích sự thay đổi trong kết cấu xã hội khi chuyển từ xã hội truyền thống sang hiện đại.

Max Weber lại chú trọng đến vai trò của ý nghĩa chủ quan trong hành động xã hội. Ông phát triển lý thuyết hành động xã hội và đề cao sự đa dạng trong động lực hành vi con người. Các khái niệm như "chính thống lý tính" (rational-legal authority), "tư duy duy lý", và "quá trình hợp lý hóa" vẫn là công cụ phân tích hữu hiệu cho các nhà nghiên cứu hiện nay.

Lý thuyết xã hội đương đại

Từ cuối thế kỷ XX, nhiều lý thuyết xã hội mới ra đời nhằm lý giải các hiện tượng phức tạp của xã hội toàn cầu hóa, sự biến đổi bản sắc, giới tính, công nghệ và môi trường. Những lý thuyết này không chỉ mở rộng phạm vi nghiên cứu mà còn chất vấn lại nhiều giả định nền tảng của các lý thuyết kinh điển.

Lý thuyết nữ quyền tập trung phê phán các cấu trúc quyền lực giới, nêu bật sự bất bình đẳng mà phụ nữ và các nhóm thiểu số giới phải đối mặt trong xã hội. Lý thuyết này thúc đẩy nghiên cứu về giới tính, công việc, bạo lực, giáo dục và truyền thông từ góc nhìn phê phán, đồng thời đề xuất giải pháp tái cấu trúc xã hội theo hướng bình đẳng giới.

Lý thuyết hậu hiện đại và hậu cấu trúc thách thức khái niệm chân lý tuyệt đối, cho rằng tri thức luôn bị chi phối bởi quyền lực, bối cảnh và diễn ngôn. Các nhà lý thuyết như Michel Foucault, Jean Baudrillard hay Judith Butler nhấn mạnh vai trò của ngôn ngữ, biểu tượng và bản sắc trong sản xuất và duy trì quyền lực.

Lý thuyết toàn cầu hóa tìm hiểu cách các quá trình kinh tế, chính trị, văn hóa vượt qua ranh giới quốc gia và ảnh hưởng đến đời sống xã hội ở cấp độ địa phương. Nó lý giải sự dịch chuyển dân cư, di cư, lai ghép văn hóa, và các hình thức kết nối mới giữa các cộng đồng.

Lý thuyết và phương pháp nghiên cứu xã hội

Lý thuyết xã hội và phương pháp nghiên cứu có mối quan hệ tương hỗ. Lý thuyết định hình cách đặt câu hỏi, lựa chọn công cụ và diễn giải kết quả; trong khi phương pháp cung cấp dữ liệu thực nghiệm để kiểm chứng hoặc điều chỉnh lý thuyết. Sự kết hợp chặt chẽ giữa lý thuyết và phương pháp là yếu tố đảm bảo chất lượng nghiên cứu khoa học xã hội.

Ví dụ, trong nghiên cứu định lượng, các giả thuyết rút ra từ lý thuyết sẽ được kiểm định bằng mô hình thống kê. Công thức hồi quy bội có thể biểu diễn như sau:

$Y = \beta_0 + \beta_1 X_1 + \beta_2 X_2 + \dots + \beta_n X_n + \varepsilon$

Trong đó, $Y$ là biến phụ thuộc phản ánh hiện tượng xã hội cần nghiên cứu; các biến $X_1, X_2, ..., X_n$ là các yếu tố được xác định từ lý thuyết; $\varepsilon$ là sai số.

Trong nghiên cứu định tính, lý thuyết thường được dùng để xây dựng khung mã hóa (coding scheme), định hướng phỏng vấn sâu, hoặc phân tích chủ đề. Những tiếp cận như lý thuyết nền tảng (grounded theory), hiện tượng học hoặc phân tích diễn ngôn thường được áp dụng để phát triển lý thuyết từ dữ liệu thực địa.

Phê bình và giới hạn của lý thuyết xã hội

Dù đóng vai trò quan trọng, lý thuyết xã hội không tránh khỏi những giới hạn nhất định. Thứ nhất, nhiều lý thuyết được xây dựng từ bối cảnh phương Tây hiện đại nên có thể không phù hợp với xã hội phi Tây hoặc đang phát triển. Thứ hai, một số lý thuyết mang tính khái quát cao nhưng lại thiếu tính khả kiểm, khó áp dụng trong nghiên cứu thực nghiệm.

Các vấn đề thường được phê bình:

• Thiên kiến hệ tư tưởng: nhiều lý thuyết ẩn chứa định kiến giai cấp, chủng tộc hoặc giới tính.
• Tính trừu tượng quá mức: gây khó khăn trong áp dụng vào nghiên cứu thực tiễn.
• Thiếu linh hoạt: khó thích nghi với các thay đổi nhanh chóng trong xã hội đương đại.

Chính vì vậy, một nhà nghiên cứu xã hội học cần có tư duy phê phán, biết đánh giá và điều chỉnh lý thuyết theo đặc thù bối cảnh nghiên cứu cụ thể.

Ứng dụng lý thuyết xã hội trong thực tiễn

Lý thuyết xã hội không chỉ giới hạn trong lĩnh vực học thuật mà còn có giá trị ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực như quản trị, truyền thông, y tế công cộng, giáo dục, và hoạch định chính sách. Việc vận dụng lý thuyết đúng cách sẽ giúp hiểu rõ động lực xã hội, đánh giá hiệu quả chương trình, và can thiệp phù hợp vào các vấn đề xã hội.

Ví dụ, lý thuyết hành vi có thể được ứng dụng trong các chiến dịch truyền thông thay đổi hành vi (behaviour change communication – BCC). Lý thuyết mạng xã hội (social network theory) được áp dụng trong các nghiên cứu về lan truyền thông tin, ảnh hưởng nhóm và động lực kết nối cộng đồng. Lý thuyết gắn kết xã hội (social capital theory) cung cấp khung phân tích cho các chương trình phát triển cộng đồng, xây dựng năng lực nội sinh và tăng cường sự tham gia của người dân.

Các tổ chức như UNRISD – United Nations Research Institute for Social Development hay World Bank – Social Development thường xuyên sử dụng các lý thuyết xã hội trong thiết kế, đánh giá và điều chỉnh chính sách xã hội ở cấp độ toàn cầu.

Tài liệu tham khảo

1. Giddens, A. (1984). The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration. Polity Press.
2. Ritzer, G. (2021). Sociological Theory. McGraw-Hill Education.
3. Collins, R. (1994). Four Sociological Traditions. Oxford University Press.
4. SAGE Publications. The Sociological Review.
5. SAGE Publications. Critical Sociology.
6. European Sociological Association. europeansociology.org.
7. United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD). unrisd.org.
8. World Bank. Social Development.